Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 r. w Strawczynie. Był wybitnym pisarzem, cztery razy nominowanym do Nagrody Nobla. Na Kielecczyźnie ukształtowała się jego miłość do ziemi rodzinnej, czemu dawał wyraz w swoich dziełach.
W latach 1871-1883 rodzina Żeromskich mieszkała w Ciekotach, w drewnianym dworze. Tu mały Stefan wychowywał się i chłonął widoki „Gór Domowych”. Dwór nie zachował się do dzisiejszych czasów, ale na jego miejscu w 2010 r. wzniesiono nowy budynek na wzór pierwotnego. Wybudowano również obiekt, będący siedzibą Centrum Edukacji i Kultury „Szklany Dom”. We dworze znajduje się muzeum pisarza, w nowym budynku mają miejsce wydarzenia związane z dziejami oraz folklorem regionu świętokrzyskiego. Przy dworze usytuowano tablicę z napisem: Stefan Żeromski przeżył tu lata dziecięce i młodzieńcze 1871 - 1883, dalej przy amfiteatrze pomnik z cytatem z „Puszczy Jodłowej”: Każda trudna, duża i ciężka praca mierzy się w mej wyobraźni na wysokości Góry Radostowej. Jestem oto u jej podnóża. Widzę już mój kres, mój cel, rodzinny dom… To miejsce leżące tuż przy granicy dwóch gmin Bodzentyna i Masłowa jest ważnym ośrodkiem krzewiącym kulturę ziemi świętokrzyskiej.
Stefan Żeromski w latach 1873-1874 uczęszczał do szkoły początkowej w Psarach. Obecna szkoła podstawowa została oddana do użytku w 1986 r. W październiku 2014 r. w Psarach Starej Wsi w miejscu, gdzie znajdowała się dawna szkoła, odsłonięto kamień z tablicą pamiątkową. Również w tym czasie szkoła podstawowa otrzymała imię Stefana Żeromskiego oraz sztandar. O tym fakcie mówi tablica w holu budynku.
O uczniu wiejskiej szkółki pamiętają mieszkańcy, dyrekcja, nauczyciele i uczniowie szkoły, zwłaszcza podczas obchodów rocznic związanych z życiem pisarza. W bieżącym roku 28 września uroczyście obchodzono Święto Patrona Szkoły. Uczniowie szkoły prowadzonej przez Dyrektorkę Barbarę Świetlik przygotowali program artystyczny, podczas którego czytano fragmenty jego prac nawiązujące do nauki w Psarach. Odtworzono patriotyczną scenę z opowiadania „Echa Leśne”. Wręczono również nagrody i dyplomy uczniom biorącym udział w konkursie wiedzy o Stefanie Żeromskim. Tę część uroczystości zakończył występ pań z Koła Gospodyń Wiejskich „Psarzaneczki”.
Pobyt Żeromskiego w okolicznych dworach i jego krajoznawcze wędrówki upamiętnia płyta na stoku Góry Sieradowskiej ufundowana w 1981 r. przez Antoniego Wacińskiego. Wyryto na niej fragment tekstu z „Dzienników” Żeromskiego sławiący okoliczny krajobraz.
W Świętej Katarzynie znajduje się kapliczka Janikowskich, znana też jako kapliczka Żeromskiego. Na jej wewnętrznej ścianie 2 sierpnia 1882 r. podpisali się Stefan Żeromski i Jan Stróżecki. Również tutaj niedaleko źródła Świętego Franciszka zlokalizowany jest pomnik w formie kamiennego bloku, z profilem głowy pisarza.
Przy szosie prowadzącej ze Świętej Katarzyny do Krajna stoi obelisk z czerwonego piaskowca ufundowany w 1930 r., z wyrytymi słowami poematu „Puszcza Jodłowa”: Puszcza jest niczyja, nie moja ani twoja, ani nasza, jeno boża, święta!
Postać Stefana Żeromskiego, wielkiego Polaka, na trwałe wpisała się w polską kulturę pamięci. Mówią o tym obiekty małej architektury i wydarzenia przypominające o jego związkach z regionem świętokrzyskim.
Urszula Oettingen
W załączeniu fot. miejsc pamięci (Ciekoty, Święta Katarzyna, Góra Sieradowska, Psary Stara Wieś) oraz z uroczystości 28 września 2021 r. w Psarach Starej Wsi.
Fot. Urszula i Mirosław Oettingen
