Stefan Żeromski zmarł w Warszawie 20 listopada 1925 r. Był wybitnym pisarzem. Pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką. W jego utworach przewijają się motywy, sceny związane z Górami Świętokrzyskimi, ziemią rodzinną, gdzie się urodził, mieszkał, uczył i której zakątki odwiedzał w czasie swoich wędrówek. Odbicie tych miejsc znajdujemy w jego dziełach, rozpoznajemy je w opisach krajobrazu, wydarzeń historycznych i ludzi.
Ziemia świętokrzyska stała się jego natchnieniem, kreowała jego wyobraźnię i wrażliwość. Lata dziecięce i młodzieńcze spędził w naszym regionie. Urodził się 14 października 1864 r. w Strawczynie, mieszkał w Ciekotach, w latach 1873-1874 uczęszczał do szkoły początkowej w Psarach, odwiedzał znajomych w okolicach Bodzentyna. Był w wielu miejscach Doliny Wilkowskiej, Góry Radostowej, Łysogór, przełomu Lubrzanki, chłonął widoki Gór domowych.
Wiele informacji o historii świętokrzyskiego regionu, jego urokach czerpiemy z dzieł pisarza. O jego życiowej drodze mówią miejsca pamięci zachowane na terenie Gminy Bodzentyn i okolicy.
Szkoła w Psarach, której uczniem był Żeromski istniała od 1865 r. Obecna szkoła oddana do użytku w 1986 r. zawdzięcza swoje istnienie dzięki działalności wielu osób, w tym Pana Witolda Combera. Kierował on placówką mieszczącą się w starym drewnianym budynku przez kilka lat i jednocześnie walczył o budowę nowej szkoły.
Jego działania wspierała Pani Barbara Wachowicz piewczyni dziejów ziemi świętokrzyskiej i Stefana Żeromskiego. W książce: „Ciebie jedną kocham”, wyd. w 1987 r. tak pisała: Młody kierownik szkoły Witold Comber, bodzentyńczyk z urodzenia i prapradziadów-powstańców, matematyk, malarz, działacz, rozpoczął walkę o nową szkołę, zwoził kamień, organizował komitet budowy, pełen wiary i entuzjazmu w pomyślność działania. W liście do Pana Combera z 23 listopada 1974 r. wyrażała żal, że odszedł Pan z placówki, gdzie tyle włożył Pan serca i zaangażowania… Nieodżałowana szkoda, że odszedł Pan właśnie teraz gdy wydaje się że nareszcie Pańskie trudy zostaną uwieńczone sukcesem… Bardzo proszę przekazać w moim imieniu Harcerzom swojej chorągwi najserdeczniejsze pozdrowienia i gorące życzenie – by byli zawsze tacy jak syn Żeromskiego, którego nazywali - „Złoty Skaut”… Zdjęcie drzewnego pomniczka, jaki pod Pana przewodnictwem postawiły dzieci z Psar także się znajdzie w mojej książce…, w której wspomina: W miejscu gdzie kiedyś poniewierały się narzędzia rolnicze zdążył jeszcze Comber z harcerzami ustawić dwie sosny otoczone paprociami, kwiatami, meandrami kamyków, noszące drewniany napis: „Tu stała szkoła, do której w 1873 roku uczęszczał Stefan Żeromski”.
Ten skromny wyraz pamięci był pierwszym w Psarach poświęconym pisarzowi. W październiku 2014 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Rozwoju Wsi i Edukacji „Nasza Szkoła” w Psarach Starej Wsi odbyła się podniosła uroczystość. Z okazji 150. rocznicy urodzin pisarza w miejscu, gdzie znajdowała się szkoła, do której uczęszczał Żeromski odsłonięto kamień z tablicą pamiątkową. W uroczystości udział wzięła Barbara Wachowicz, która w swoich publikacjach w pięknych słowach pisała o Ojczyźnie Żeromskiego. Również w tym czasie miejscowa szkoła podstawowa otrzymała imię Stefana Żeromskiego oraz sztandar. O tym fakcie mówi tablica w holu szkoły. Nad nią umieszczono obraz namalowany w 1974 r. na zajęciach koła plastycznego, prowadzonego przez Pana Combera, zatytułowany: Przyjazd Stefana Żeromskiego do szkoły w Psarach.
O uczniu wiejskiej szkółki, pokazanej w Syzyfowych pracach, pamiętają mieszkańcy, dyrekcja, nauczyciele i uczniowie szkoły, zwłaszcza podczas obchodów rocznic patriotycznych i związanych z życiem pisarza.
Stefan Żeromski często odwiedzał Sieradowice – majątek należący do rodziny Zalewskich. Przez kilka miesięcy był nauczycielem Emila Zalewskiego syna Ksawerego Franciszka i Antoniny z Turskich. W tym czasie, w 1885 r. wspólnie podziwiali widoki z Sieradowskiej Góry.
W 1981 r. Antoni Waciński zasłużony pedagog ufundował płytę na stoku Sieradowskiej Góry. Wyryto na niej fragment tekstu z „Dzienników” Żeromskiego sławiący okoliczny pejzaż: Wybraliśmy się na wysoką górę…tuż za Sieradowicami, skąd roztoczyła się mapa całej okolicy. To bogata polska ziemia, kraj patriotów, w których duszach panuje uczucie wolności…Nie ma miejsca pokora…Tu chodzą z czołami wzniesionymi wysoko…Piękny to krajobraz…Wszystko takie kochane, że tylko patrzeć i patrzeć i łzę ocierać co się wyrywa z nieznanego tajnika radości.
Kolejnym miejscem pamięci, niedaleko wejścia do Świętokrzyskiego Parku Narodowego w Świętej Katarzynie, jest kapliczka Janikowskich, znana też jako kapliczka Żeromskiego. Na jej wewnętrznej ścianie, podczas jednej ze swoich wędrówek 2 sierpnia 1882 r. podpisali się Stefan Żeromski i Jan Stróżecki.
Najbardziej znany utwór Żeromskiego będący poetycką refleksją na temat przyrody i historii Gór domowych to „Puszcza Jodłowa”. Przy szosie prowadzącej ze Świętej Katarzyny do Krajna stoi obelisk z czerwonego piaskowca z wyrytymi ostatnimi słowami poematu: Puszcza jest niczyja, nie moja ani twoja, ani nasza, jeno boża, święta! Kamień ufundowany został w 1930 r. z inicjatywy koła geograficznego przy Państwowym Gimnazjum im. Bł. Kingi w Kielcach.
W przeddzień 95. rocznicy śmierci pisarza przedstawiciele Stowarzyszenia Siekierno Nasza Ojczyzna odwiedzili miejsca pamięci i zawiązali biało-czerwone kokardy.
W imieniu władz Miasta i Gminy Bodzentyn reprezentowanych przez Burmistrza Dariusza Skibę oraz społeczność miejscowej szkoły w Psarach Starej Wsi zapalono symboliczny znicz pamięci i złożono kwiaty pod pomnikiem.
Twórczość i postać Stefana Żeromskiego jest nierozerwalnie związana z Górami Świętokrzyskimi, ziemią bodzentyńską. Zachowane w krajobrazie kulturowym miejsca pamięci są znakami mówiącymi o wielkim, zasłużonym dla kultury narodowej Polaku.
Urszula Oettingen
W załączeniu fot. miejsc pamięci oraz z uroczystości 12 października 2014 r. w Psarach Starej Wsi.
Zdjęcia z miejsc pamięcie 2020 r.
Fot. Urszula i Mirosław Oettingen
